Joost van den Vondel (1587-1679)

ADAM IN BALLINGSCHAP

of Aller Treurspelen Treurspel

VIJFDE BEDRIJF.

LUCIFER. ASMODÉ.

Zoo vang de rouklaght aen. Geen zang heeft zulcken aert.

ASMODÉ.
Hoe wacker heeft dees wacht zyn hofwacht nu bewaert!
LUCIFER.
Het gaet naer onze wensch. Wy zyn dien hoeck te boven.
O Asmodé, het ryck des afgronts wil u loven,
En innehaelen, op de schorre nachtklaroen.
Ons hof wort met tapyt,van spinragh, en feestoen
Van dorre blaen bekleet, om ’t zegefeest te houwen.
Wy kroonen u ten vorst der oostersche landouwen.
Gy steurde ’t eerste feest der levenden, en zult,
Ten Godt der bruiloften van ’t Oosten ingehult,
Gemaghtight worden, ’s nachts het bruiloftsbedt ’t ontsteecken
Met geile vlammen, en des bruigoms hals te breecken
Daer hy gewonden leght in d’armen van zyn bruit.
ASMODÉ.
Dat’s meer dan ick verdiende, Op uwen zegen sluit
My d’ysre kroon om ’t hooft. Zy roeste, uw’ naem ter eere.
LUCIFER.
Waer steeckt dees jonge bruit, met haeren nieuwen heere?
ASMODÉ.
Zy dropen achter af, van schaemte, en schrick gepraemt,
En sloopen in een hol, mistroostigh en beschaemt,
Om hunne naecktheit: want nu zienze eerst uit hunne oogen.
Of andere oogen, loos beguighelt en bedrogen.
Zy weven schaemroot, om de schamelheit t’ ontgaen
Van hunne naecktheit, een groen web van vygeblaên
Om ’t middenlyf: want wy hen by de locken sleurden
Door braem, en doornehaegh, en distelpunt, en scheurden
De witte zyde van hunne eerste onnozelheit.
Dit zyn de slippen, vuil van stof, en root bespreit
Van slyck en sprengklen bloets. Zy jammeren en kryten.
Men hoortze elckandere de schult der misdaet wyten,
En vloecken. Eden galmt van jammerlyck misbaer.
Mistroostige Adam krabt zyn aenzicht, ruckt het haer
Met locken uit zyn hooft, en weckt de hofgeschallen,
Uitschreeuwende: waertoe, waer ben ick toe vervallen!
Ick gaf myn bruit niet, maer myn vyandin gehoor.
Myn vleesch heeft my verraên. Ick volghde een heiloos spoor.
Een vuile snoeplust was de pyl die Eva griefde,
En my al teffens. Och, dit komt van vrouweliefde.
Ick ben van myne ribbe en eigen vleesch verraên.
De vrouweliefde komt my al te dier te staen.
Ick wou de vlag, in top gezet, uit trots niet strycken,
En Gode in wysheit en in wetenschap gelycken.
De hovaerdy heeft my bedorven, en bekoort.
Het spoock des afgronts klampt my met gewelt aen boort.
Ick voele en voere alree een oorlogh in mijn leden.
Het vleesch wil anders dan de geest, verstant en reden,
En wil, getaistert van dien onverwachten smack,
Gevoelen al te spade een’ vreeselycken krack.
’k Gevoel de jammeren van buiten en van binnen.
Hoe kan men zulck een schâ herhaelen en verwinnen!
LUCIFER.
Zoo wort mijn wraeck verzaet. Nu triomfeert de hel.
Dat myn erfvyant zich nu weere en wetten stell’,
Om zulck eene inbreuck van erflasteren te keeren:
Wy passen langer op geen’ hinderdam noch beeren
Van wetten, en belofte, en vreeslyck dreigement.
Natuur leght onder, plat getreden, en geschent.
Al ’t menschelyck geslacht is myn, en errefeigen.
Het past niet langer op beloften, noch op dreigen.
De wil helt over van ’t geboden goet tot quaet.
’k Wil kercken zaeien, al altaeren, hem ten smaet.
Men zal myn beelden daer met menschenoffren eeren,
En gout en wieroock, en by ’s afgronts godtheit zweeren,
Uit schrick voor straffe. Ick schuif nu glimpelyck en valsch,
Den oirsprongh van het quaet van my op ’s vyants hals.
Laet al de weerelt vry van Adams erven krielen:
Uit sestigh eeuwen berght hy pas een hantvol zielen.
Zoo styge ick, na myn’ val, op eenen hooger trap.
Zoo veel vermagh de lust, een montvol appelsap.
Maer duickenwe eene poos. Wy zullen met onze ooren
Den grooten ommezwaei van ’t eeuwigh treurspel hooren,
Uit Adams eigen mont. Nu loopt de treurrol af.
Hy komt tot kennis van zyn misdaed door de straf,
Die d’overtreders op den hiel treet. Hy loopt herwaert,
Bestorven om het hooft, en dootsch, dan weder derwaert
De beeldevormer zagh ’t wanschepsel aen, en riep:
Helaes, nu rout het my dat ick oit menschen schiep.

ADAM. EVA.

ADAM.
O duistre spelonck, ick docht in uwe naerheit
Mijn smet, en naeckte schaemte en schande, voor de klaerheit
Des hemels, en den glans van ’t aldoordringend licht,
Te decken, maer vergeefs, geen hol, geen bosch is dicht.
Ik wort verraden van het wroegende geweten,
Dat overtuightme. Een worm te diep in ’t hart gezeten,
Het overtuigen van ’t beschuldighde gemoedt,
Doorknaeght myn ingewant, waer zet ick mynen voet,
Om rust te vinden voor het barnen van myn zinnen?
Och welck een onrust kraeckt en knerst geduurigh binnen
In mynen boezem! Hoor, hoe giert het heene en weêr,
Getrocken van ’t gewight der misdaet, keer om keer.
Hoe is mijn staet verkeert! Ick dwael, gelyck de blinden,
En zoecke d’oude rust, en kanze nergens vinden.
Zy vlught gestadigh voor en voor, en wil niet staen,
Wat gryp ick naer de lucht? Hier is geen vatten aen.
Waer blyven d’engelen, de blyde feestgenooden,
De wachters van den hof? Helaes, zy zyn gevloden.
Nu zwyght de bruiloftsgalm. De voglezang zit stom.
Geen reien juichen meer voor bruit en bruidegom.
De hemelsche bazuin houdt op het feest te groeten.
De helsche horen houdt nu aen met vreeslyck toeten.
EVA.
Wat komt u over? Zyt gy zinneloos, of dwaes?
ADAM.
Ick zie de spoockery, en hoor het nachtgeraes
Rondom my heene. Zie de razernyen klimmen
Van onder op, en hoeze ons dreigen, en begrimmen.
De nevel, die ’t gezicht benevelde, verdwynt. (*)
Nu zienwe een’ ommegangk van spoock, dat ons verschynt
Ick kan de rampen en het leet, by u gebrouwen,
Niet overzien, veel min op eene ry ontvouwen.
EVA.
Zoo schuiftge uw eige schuit alleen op mynen hals.
ADAM.
O oirzaeck van mijn’ val, en zoo veel ongevals,
Hier uit te spruiten! Och dit komt van echtgenooten!
Op zulck een voorwaerde is ons huwlyck niet gesloten.
EVA.
Met wat beding heeft dan uw hant myn hant getrout?
ADAM.
Dat gy myn noothulp trou uw’ man hanthaven zoudt.
EVA.
Het voeght den man zyn vrou godtvruchtigh voor te treden.
ADAM.
Laet dees gevloeckte boom getuigen wie eerst Eden.
Durf schenden, en zich aen ’t verboden ooft vertast.
EVA.
De zwacke vrouwekunne is van een lust verrast.
ADAM.
En uw vervloeckte lust my bitter opgebroken.
EVA.

Het voeght een manshooft zich te houden onbesproken,
En stant te houden, zoo het vrouwebeelt bezwyckt.

ADAM.
Gy smeet my overstagh.
EVA.

                                     Rechtschape vroomheit wyckt
Om smeecken, noch gevley noch dreigen van een vrouwe.
Schep moedt: ick blyve uw troost, in ’t nypen van den rouwe,
Gelyck voorheene in weelde en t’ opperste geluck,
En zal u nimmermeer bezwycken in den druck.

ADAM.
Het is vergeefs getroost, dees schade al t’ onherhaelbaer.
EVA.
Wat raet? De schepper schiep ons beide niet onfaelbaer,
Maer faelbaer, en van een bouvallige natuur.
ADAM.
Dus sleept de wellust van een’ oogenblick, eene uur
Een lange keten na van rampen en verdrieten.
Het lustme langer niet het leven te genieten.
’k Verbeeldme, waer ick ga en sta, een bange doot.
Zy grimtme lelyck aen. Och open uwen schoot:
Ontfangme, o aerde: want de lust is my benomen.
Ontfangme wederom. Ick ben van u gekomen.
Dit lichaem komt u toe. De ziel verhuize, en zoeck’
Een heimelyck verblyf: daer een verdiende vloeck
Haer heenevoere: want zy heeft des hooghsten zegen
Misbruickt. Wat toeft de doot! Het leven is me tegen,
De naere duisternis veel liever dan de dagh.
Myn schande leght te naeckt, zoo ’t my gebeuren magh
Te sterven: keer het niet. Laet u myn doot behaegen.
Geen reden port u op het tydigh lyck te klaegen:
Want tydigh sterft hy, die niet meer te hoopen heeft.
Al is myn leven kort, ’k heb noch te lang geleeft,
Na zulck een heilverlies, en kan niet meer verliezen.
Wat slagh van sterven staet my ’t reetste nu te kiezen?
Van eenen hoogen bergh af springen zonder schroom,
Of plompen in d’Eufraet, en dryven met den stroom
En maelstroom recht in zee, ten aze voor de vissen?
Ay vrou, wat houdt ge uw’ man? Gy moght me nutter missen
Dan houden: want de zon, die ’t hooft haast onderhaelt,
En naer de westkim spoet, is lang voor my gedaelt.
Myne oogen schuwen ’t licht. Ontslame, ick overleefde
Het zegenryeke lot, my toegeleght, en streefde,
Van hoovaerdy vervoert, te weeligh en te steil,
En boven ’t menschelycke eens vastgestelde peil:
Zoo most ick billyck in ’s doots afgront nederstorten.
EVA.
Waer toe vervalt ge? Wiltge u zelven ’t leven korten,
En my, een droeve weeu, verlaeten? Ben ick niet
Uw eigen vleesch en been?
ADAM.

                                          Ja ’t vleesch, dat my verriet
Verleide, ô valsche tong, met slanggegift bestreecken!

EVA.
De slang verleide my, door haere boze treken.
ADAM.
Gy zyt de boze slang, die my den dootsteeck gaeft.
EVA.
Waer blyft uw hoogh vernuft, dat naer de starren draeft?
Waer is het helder licht van uw verlichte reden?
Indien myn traenen, en ootmoedige gebeden
U niet bewegen, zoo vergunme, op myn geklagh,
Dat ick aen uwe zyde, en teffens sterven magh:
Want ’t lustme zonder uw genootschap niet te leven.
’k Ontken geensins dat ick dit misdryf heb gesteven,
Myn snoeplust u vervoerde in dezen droeven staet.
Zoo laet ons t’ zaemen dan de schuit van zulck een quaet
Oock boeten. Woudtge door de dootschult my haegen?
’k Zal haer verdiende straf gewillig leeren dragen,
Daer is myn hant. Ick ben de doot getroost. Vaer voort.
Nu suf niet langer. Tre my voor. Nu sta uw woort,
Als een rechtschapen man. Geen doot zal my vervaeren,
Te ploffen van een rotse, of in de zoute baren
Te plompen, hant aen hant. Ick troude deze hant.
ADAM.
Och liefste, ’t is myn schuit. Myn troost, myn waerste pant,
O Ick wil myn leven, u ter liefde, noch verlengen.
Wisch af dees traenen, die de bleecke blaên besprengen
Van uwe kaecken. Zet uw edel hart gerust.
choon hier geen levenslust meer overschiet, noch lust
My ’t leven om uw gunst, en aenschyn myn getrouwe,
Gy zult niet, in den schyn van eene weduvrouwe,
Den eersten bruiloftsdagh beschreien, en alleen,
En dootsch, en hangends hoofts, op eenen kouden steen
Gezeten, klaegen dat uw man, van rou verwonnen,
De handen aen zich zelf mistroostigh heeft geschonnen.
’k Wil myn mistroostigheit intoomen, en al stil
Verwachten ’t uiterste, en wat hierop volgen wil.
EVA.

Wat hoore ick daer? Een storm begint hier op te steecken,
De donckre en zwangre lucht ontstuimigh uit te breecken.
De bladers ruisschen uit vier hoecken heene en weêr.
De bulderende wint smyt bosch en boomen neêr.
Het aerdtryck davert, dreunt, en loeit, en huilt van onder.
Het blixemt blick op blick. Op ’t weêrlicht rolt de donder
De donderklooten door de wolcken slagh op slagh,
En d’avontschaduw jaeght den ondergaenden dagh.

ADAM.
Hoe beeft het hart van schrick! Hoe sidderen myn leden,
Van eene kille koortse en dootschrick hardt bereden!
Myn haeren ryzen. Al het bloet treckt snel by een.
d’Alziende rechter, om het gruwzaem overtreên
Van zyn gewyde wet, te trots geterght tot toren,
Genaeckt. Waer vlughten wy? Hy komt, en laet zich hooren,
Myn liefste, vlught met my ten bosch in, daer noit zon
Haer aldoordringend licht en straelen schieten kon.
Geen web van vygeblaên kan onze naecktheit kleeden.
De hartekenner ziet, van boven tot beneden,
Van top tot teen, niet heels aen lichaem en aen ziel.
Hoe kort treet ’s hemels straf het misdrijf op den hiel!
Duick onder, liefste: ick zal u met myn schaduw decken.
O lust! O appelboom! O schande! O lastervlecken!
O bosch, bedeck ons, zoo uw schaduwe iet vermagh!
Het hoogh gerecht verschynt, ô droeve bruiloftsdaght

URIËL. ADAM. EVA.

URIËL.

O Adam, Adam, hoor. Waer looptge u nu versteecken,
In naere schaduw? Meentge in schaduwe uw gebreken
En smet te schaduwen voor Godts alziende licht?
Geen diepe nachtspelonck, geen hol, hoe naer en dicht,
Kan u verbergen, voor d’oneindigheit, gevonden
In hemel, aerde, en zee, en grondelooze gronden.
’k Verdaegh u in Godts naem. Verschijn, verschijn terstont.
De Vader, die u schiep, en aen zyn wet verbondt,
Verdaeght u. Waarom vlughtge uw’ schepper, uwen vader?

ADAM.
O stem, ’k gehoorzaeme u, vergeef me: ick kome u nader.
De voorbo van uw komste, in ’t godtgeheilight woudt,
Het schricklyck onweêr, dat uw majesteit ontvout,
Verbaesde hem, die, naeckt geschapen, zich moet schaemen,
Uit ootmoet en ontzagh, die ’s menschen plicht betaemen.
URIËL.

Wie openbaerde u toch dees naecktheit, al te naeckt?
Heeft oock uw mont de vrucht der kennisse gesmaeckt?
Beken de misdaet vry. Ontzieze niet te noemen.
Verschoon uw schuit niet: want hier baet nu geen verbloemen.
O trouwelooze, durf tge alleen om ’t ooftgenot,
Op doodstraf u verboôn, ontwyden, ’t hoogh gebodt?

ADAM.
Het is myn schuld niet, maer de liefelycke woorden
Der vrouwe, my van u ter hulp gegunt, bekoorden
Myne ooren en het hart; de boomvrucht en haer verf
Myne oogen, en den mont, helaes, tot myn bederf,
Te smaecken: uit de vrouwe is myn bederf geboren.
URIEL.

O vrou, ter noothulp van uw wederga gekoren,
Wat voerde uw zinnen tot dees wederspannigheit?

EVA.
Een slang, Godts scbepsel, heeft myn simpel hart verleit,
Den appel in den mont gesteecken na ’et bekooren.
URIËL.

O hofslang, listigh dier, gevoel nu’s hooghsten toren.
Gy zult voortaen, gehaet van allerhande vee
En dieren, op uw’ buick voortkruipende, geen vre
Noch rust gevoelen, en, in uw spelonck gedreven,
Het gansche leven lang, by aerde, uw voedsel, leven.
Het hoog gerechte zal een’ onuitbluschbren haet
Ontsteecken tusschen u, en tusschen ’t vrouwezaet,
Dat u het hooft verplet: hoewel gy, bits in ’t wryten
En wederstreven, dit durft in de hielen byten.
O vrou, die uwen man bedrieghelyck verriet,
Gy zult geen ende zien van ’t naeckende verdriet,
In draght en baerensnoot; en een slavin verstrecken
Van Adam, uwen heere, en zynen wil voltrecken:
En gy, die haere stem gehoor gaeft boven Godt,
In ’t smaecken van de vrucht, en schenden van ’t verbodt,
Zult zweeten onder ’t juck des arbeits, vol misnoegen.
Het aerdtryck, nu gevloeckt, vergelt den last van ’t ploegen
En zaien menighwerf met onkruit, stroo, en kaf.
De doorne en distel stickt het zaet, dat d’acker gaf,
Tot datge, nat bezweet, verkeert in stof en aerde,
Begraven in den schoot der moeder, die u baerde.
Op datge midlerwyl gevoelt in ’t aerdtsch gequel
Hoe d’opperste het recht beneên genade stel,
Zal uwe wederga nakomelingen baeren,
Godt uw gezontheit en beschaemtheit noch bewaeren,
En ’t lichaem decken met de warme schaepevacht.
Nu flux ten hove uit: flux gy Cherubynewacht,
Godts hoftrawanten, komt, en past u trou te quyten
Verjaeght de ballingen, ven aeght dit paer bandyten
Ten paradyze uit. Gaet, bewaeckt den gouden bom
Van ’t leven. Houdt gestreng de dertle lust in toom,
Met scherpe zwaerden, die van gloet en vlamme blaecken,
Op dat geen ballingen de vrucht des levens smaecken.

EVA.
O welck een brant ontsteeckt het gansche paradijs,
En weit de boomen af! Nu zwyght de bruiloftswys.
Nu schricken teffens al de vogels en de dieren.
Zoo past het u en my de bruiloftsfeest te vieren
Met deze fackelen. Och lief, waer heen? Waer heen?
ADAM.
Het is geen draelens tyt. De geest, die ons verscheen
Schynt geen Uriël, maer Godt zelf, wiens wet wy braecken
Om boven ’s menschen peil te steigren in de daecken
Des hemels, boven Godt, in wysheit, en in maght.
Een reuckeloos bestaen heeft ons ten val gebraght.
Helaes, wie onderstut myn twyfelende stappen?
Myn weêrgade, onderstutme in droeve ballingschappen.
De beenen sidderen. Het is hoogh tyt te vliên.
Wy scheiden, zonder hoop van immer u te zien,
O lusthof paradys! O schoot van ons geboorte!
Wat baet het ommezien! Ons wort geboôn dees poorte
Te ruimen, om een dorre en dorstige landou
Te zoecken, in elende. O knaegend naberou,
O zweetende arrebeit, ô endelooze elenden!
Geleitme, volghtme na, met heele kommerbenden.
Hier heeft de zomer uit. De winter klamptme aen boort.
Godts slaghzwaert volght ons op de hielen. Spoenwe voort.

UIT.

Ingezonden door J.R. van Wijk op: 19.07.2001